Nu het RIVM weer prominent in beeld is gekomen bij het rapporteren van de sterftecijfers, lijkt het of ze de oversterftecijfers wil witwassen. De RIVM-cijfers worden gezien als opvolging van de CBS-cijfers, maar is dat ook de bedoeling? Of is het alleen maar de bedoeling dat wij gaan denken dat dat ook zo is?
Het CBS zal wel de sterftecijfers blijven publiceren, maar de verwachte sterftecijfers worden bepaald door het RIVM schrijft het CBS op hun website
RIVM verwijst ook naar Euromomo, dat net als het RIVM alleen incidentele sterfte wil signaleren. Structurele, blijvend verhoogde sterfte, zoals we die sinds medio 2021 observeren, wordt daarom mee gecalculeerd in de verwachting. Deze onverklaarde extra sterfte wordt daardoor verwacht en dus niet meer gezien als oversterfte.
De traditionele indeling van verwachte sterfte en meersterfte lost echter het probleem van de onverklaarde meersterfte niet op, ook al wordt die wel verwacht.
Wij stellen daarom voor om ook de onverklaarde sterfte apart te blijven benoemen. Onverklaarde sterfte mag niet als normaal worden beschouwd, vanuit het oogpunt van volksgezondheid en de zorgplicht van de overheid.
We gaan het uitleggen, eerst aan de hand van een simpele vraag die we gaan stellen:
Hoeveel overlijdens verwacht je voor 2024?
We werken even met afgeronde voorbeeldgetallen, dat praat wat makkelijker.
Ons antwoord
Stel dat er afgelopen jaar 169.000 overlijdens waren, dan verwachten wij er voor 2024 170.000. Er zal wellicht evenveel meersterfte zijn: er is ook vergrijzing, dus wij denken dat. Op basis van de cijfers van de tijd vóór corona zou je verwachten dat het er in 2024 158.000 zouden zijn, dus als klopt wat wij verwachten, krijgen we een oversterfte van 12.000.
En als nu in 2025 blijkt dat onze cijfers midden in de roos zaten? Dan is er inderdaad een oversterfte geweest van 12.000. Helder.
Het antwoord dat RIVM zal geven
Stel dat er afgelopen 5 jaar gemiddeld 170.000 mensen per jaar overleden (aan corona en “onverklaard”), dan verwachten wij er voor 2024 171.000. Dat is wat wij verwachten als RIVM. En een verwachting is altijd onzeker, dus we zetten er een onder- en bovengrens omheen. Dat is onze bandbreedte voor onze verwachting. Netjes zoals het hoort in de statistiek.
RIVM heeft nu een veel te hoge baseline, maar wel de juiste breedte
En als nu in 2025 blijkt dat er een sterfte was van 170.000? Dan hebben we het als RIVM goed gedaan. Onze voorspelling kwam uit, netjes binnen de bandbreedte die we hebben aangegeven. Prima gedaan dus. En omdat het binnen de bandbreedte zit, noemen wij het geen oversterfte. De sterfte is hetzelfde als de afgelopen 5 jaren. Simpel toch?
Het antwoord dat het CBS zou geven
Het wordt ons vanaf 2024 niet meer gevraagd, maar op basis van de cijfers uit 2015-2019 berekenden wij een voorspelling voor 2024. Zo verwachten wij voor 2024 een sterfte van 158.000 als er geen pandemie zou zijn.
CBS voorspelt gemiddeld juist, maar blijft langer binnen de bandbreedte
En als nu in 2025 blijkt dat er een sterfte was van 170.000? Dan is dat veel meer dan de 158.000 die er zou zijn als er geen pandemie zou zijn, dus een oversterfte van 12.000. Wel met de aantekening dat de prognose voor te verwachten sterfte onzeker is, want hoe langer de tijd tussen de laatste jaarcijfers (2019 dus) en nu, hoe onbetrouwbaarder deze prognose is. Maar voorlopig hebben we niet beter.
Maar wat is het nu?
De cruciale vraag is wat de uitspraken eigenlijk inhouden. Het CBS en wij zitten in principe wel een beetje op één lijn. Wij hebben beide een verwachting gebaseerd op de sterfte die wordt gezien in de jaren voorafgaande aan het eerste corona jaar. Dat lijkt het “normaal” waarmee je wilt vergelijken. Nadeel is dat het werkelijke normaal steeds onzekerder wordt, naarmate de jaren voortschrijden.
CBS mist griepgolven
Wel een fundamenteel verschil is dan weer dat het CBS-griepgolven onderdeel van het normaal vindt en dus meenemen in hun prognose: ze zijn er soms wel soms niet. Een milde griepgolf wordt dan ook door het CBS niet opgemerkt als oversterfte.
Het RIVM vindt iets heel anders. Zij voorspelt wat de sterfte het komend jaar gaat worden op basis van de 5 voorgaande jaren. Als die voorspelling uit gaat komen, dan wordt dat gezien als het nieuwe normaal. Maar dat wordt dan tegelijk de definitie voor het wel of niet aanwezig zijn van oversterfte. Oversterfte is het dus sinds eind 2022 pas als de werkelijke sterfte nog hoger is dan het RIVM verwachtte.
In deze grafiek een voorbeeld hoe dat tot 2020 werkte, een grafiek uit hun archief. Wel een fundamenteel verschil is dan weer dat het CBS-griepgolven onderdeel van het normaal vindt en dus meenemen in hun prognose: ze zijn er soms wel soms niet. Een milde griepgolf wordt dan ook door het CBS niet opgemerkt als oversterfte.
Op 1 juli 2019 zien we het gebeuren. Omdat 2013 uit de berekeningen wegvalt, daalt de baseline. Het gevolg is dat er in de maanden direct voorafgaande aan corona volgens het RIVM oversterfte ontstaat. Het CBS zag in deze maanden juist een ondersterfte voorafgaande aan de corona.
Onze benadering
Wij gebruiken van beide benaderingen telkens de beste onderdelen. Naar onze overtuiging moet de verwachte sterftekans gecombineerd worden met de bevolkingspiramide. We gebruiken deze grafiek als illustratie:
We zien hier de gemiddelde sterftekans voor 65-80-jarigen in de tijd. Die kans neemt elk jaar een klein beetje af. Dat lijkt een rechte lijn zijn, maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat deze lijn natuurlijk niet altijd kan blijven dalen, hij zal een keer wat moeten gaan buigen. Het is koffiedik kijken wanneer dat gaat gebeuren. Wel lijken we aan de cijfers inmiddels een daling te zien aankomen.
2015-2019 zijn de voorspellers voor de oversterfte nu
De prognoses in deze grafiek zijn afkomstig uit onze publicatie in ResearchGate. De cijfers die hieruit komen, sluiten goed aan bij de prognoses van CBS en geven dus vertrouwen in de juistheid. Dat betekent dus dat wij oversterfte afmeten aan wat we aan sterfte hadden moeten zien als sterfte zich volgens verwachting had ontwikkeld.
Onze bandbreedte
Voor de berekening van onze bandbreedte gebruiken we het beste uit de benadering van het RIVM. Het RIVM gaat uit van de te verwachten sterfte in een jaar zonder griep of andere epidemieën zoals corona. Een sinusvormig verloop van de sterfte met een maximum in de winter en een minimum in de zomer: in de winter 8% meer sterfte en in de zomer 8% minder dan gemiddeld. De gemiddelde sterfte over het hele kalenderjaar wordt dan bepaald uit het berekende jaargemiddelde volgens ons eerdergenoemde rekenmodel (deze cijfers zijn dus weer bijna gelijk aan die van het CBS). De breedte zelf wordt (net als bij het RIVM) berekend als het 3SD interval voor Poisson verdelingen en dus NIET uitgaande van te verwachten griepgolven zoals CBS dat doet, zo houden we het zuiver.
Griep hoort niet bij de voorspelling van oversterfte
Als we deze rekenwijze toepassen, dan krijgen we als voorbeeld voor het grieploze jaar 2019:
We zien hier de sterfte in 2019 voor alle leeftijden. Alle cijfers vallen op deze manier precies binnen onze eigen bandbreedte (blauw) die we zullen markeren met Virusvaria. Uiteraard vallen de cijfers dan ook binnen de grijze bandbreedte van het CBS. Alleen de hittegolf eind juli valt erbuiten en dat is ook precies wat je wilt zien. In september lijken we nog wat ondersterfte te zien als gevolg van de hittegolf.
Vergelijk deze cijfers ook eens met de grafiek van het RIVM die hierboven staat. Een fors deel van de sterfte valt in die grafiek buiten de bandbreedte. Het RIVM signaleert dus regelmatig oversterfte, terwijl het een volkomen normaal jaar was.
CBS miste bijna de griep van 2018
Als we nu gaan kijken naar het voorgaande jaar 2018, dan begrijpen we de zin van onze aanpak.
In januari 2018 begon de griep. Viel direct buiten onze bandbreedte, maar ruim binnen die van het CBS. Pas op de top van de epidemie was er volgens het CBS heel even oversterfte. Ook zien we hier gedurende het jaar een aantal keer de “ondersterfte na oversterfte” ontstaan als gevolg van de oversterfte gedurende de epidemie zelf. Het CBS miste het meeste daarvan.
En tijdens corona?
We zouden nauwelijks een verhaal hebben als er geen corona geweest zou zijn. Maar vanaf 2022 gaan we het verschil echt zien.
We zien de bandbreedte volgens RIVM (groen) voortdurend stijgen, alsof de bandbreedte de sterfte zelf moet bijhouden. Dat is natuurlijk ook logisch, want de bandbreedte is juist ingesteld op de cijfers van de laatste 5 jaar. Bij het RIVM duurt een seizoen van juli tot juli van het jaar daarop en we zien dan ook sprongetjes op 1 juli, de datum waarop de cijfers van meer dan 5 jaar daarvoor niet meer meegenomen worden.
Gaat het RIVM witwassen?
De RIVM-cijfers zijn vanaf nu de officiële cijfers van de overheid en dan beginnen we dus met terugwerkende kracht op 1 juli 2022 met een extra oversterfte van 4% als gevolg van een veel lagere baseline. Door 2 extra bijstellingen (te zien als de sprongetjes in de curve) en nog wat extra tussendoor wordt uiteindelijk een verhoging van de prognose van 14% gerealiseerd.
In deze grafiek kunnen we onze bandbreedte op basis van de te verwachten sterfte volgens CBS vergelijken met die van het RIVM.
Hier kunnen we duidelijk de voortdurende verschuiving van de RIVM-bandbreedte zien, waardoor de meeste sterfte sinds 2022 binnen de bandbreedte gaat vallen. Alleen de Delta variant en de griep van 2023 valt erbuiten. Voor 2024 wordt het verschil RIVM en de Virusvaria lijn steeds groter. Oversterfte is witgewassen.
Het eindresultaat
Als laatste stap gaan we de golvende baseline vervangen door een rechte lijn en geven we de oversterfte weer ten opzichte van deze rechte nullijn.
Het voordeel van een rechte lijn is dat we er nu eenvoudig de sterfte aan corona zelf erbij kunnen zetten. We zien dat tot februari 2021 de sterfte aan corona en de oversterfte vrijwel gelijk oplopen. Alleen de “ondersterfte na oversterfte” van mei 2020 tot september 2020. Vanaf februari 2021 zien we dat corona en oversterfte uit elkaar gaan lopen. Eerst meer corona dan er oversterfte is en dat is vreemd. Er overleden dus niet meer mensen dan verwacht, maar wel 25 overlijdens per dag aan (of met?) corona. Het lijkt dus alsof een deel van de mensen sinds februari niet meer overleed aan hun onderliggend lijden, maar nu aan corona, ondanks (of door?) vaccinatie.
Sinds de zomer van 2021 onverklaarde oversterfte
In de zomer van 2021 is corona vrijwel verdwenen en begint de oversterfte te stijgen, een maand voordat de Delta-variant verscheen. Hier begint de onverklaarde oversterfte, die aanhoudt tot aan de dag van vandaag. Begrijpelijk dat het RIVM graag schoon schip wil maken met de oversterfte en de baseline verhoogt tot het niveau van de oversterfte nu. Door het witwassen van de oversterfte, wordt deze uit de rapportages gewist.
Het verloop van de oversterfte in de zomer van 2023 is interessant. Afgezien van de hittegolf in juni, lijken de cijfers hier de neiging te hebben te stabiliseren tot vlak boven de baseline, dus binnen de bandbreedte. Zou dat een eerste aanwijzing zijn dat dat niveau inderdaad de nieuwe baseline zou zijn? Wellicht dat we medio 2024 hier beter beeld van gaan krijgen, maar de RIVM-baseline lijkt dan dus echt te hoog!
Cumulatief
Een geheel andere manier van weergeven is de cumulatieve grafiek. Daarin wordt de totaal opgebouwde oversterfte weergegeven vanaf een bepaalde datum. Omdat respiratoire aandoeningen zoals griep en corona een seizoen patroon hebben, kiezen we als startdatum 1 juli van elk jaar. Op deze manier krijgen we een goed beeld van de totale sterfte die een epidemie tot gevolg had. Dit is deze grafiek vanaf de laatste griepepidemie van 2018:
De twee echte corona seizoenen zijn met dikke lijnen aangegeven. Als we kijken naar de griepgolf van het seizoen 2017-2018, dan zien we dat deze nauwelijks minder sterfte heeft gegeven dan de eerste coronagolf (2019-2020). In het grieploze seizoen ertussen (2018-2019) zien we een ondersterfte, die daarna wordt gevolgd door de eerste coronagolf in 2020.
Aan de rechterkant van deze grafiek kunnen we het seizoen-totaal van de oversterfte aflezen. In het tweede corona seizoen 2020-2021 was er een totale oversterfte van ruim 8000, terwijl dat in 2019-2020 nog geen 6000 was. De tweede golf kwam ook eerder en duurde daardoor ook langer, dat is begrijpelijk.
Vanaf 2021 is het patroon anders dan voorgaande jaren
Maar in het seizoen daaropvolgend, zou je een lagere sterfte verwachten door opbouw van immuniteit, ondersteund door de vaccinaties die ons inmiddels voldoende bescherming zouden geven. Niets is minder waar, want het werd juist het seizoen met de bijna hoogste oversterfte: 13.000 en dat is meer dan het dubbele van de eerste golf. Wat minstens zo opvalt, is dat de sterfte veel eerder begint. Al vanaf oktober stijgt de oversterfte in plaats van pas in december/februari. Precies hetzelfde zien we in het seizoen 2022-2023, zelfs nog iets hoger: 13.500.
In het seizoen 2023-2024 lijkt de oversterfte te gaan halveren. Als we kijken naar de tussenstand in de laatste week van de laatste 3 jaar, dan lijken we in de verhoudingen van de sterfte ook de verhouding in het aantal gezette vaccinaties terug te zien. Maar de overheid houdt stug vol dat het niet aan de vaccinaties kan liggen, maar aan een combinatie van deze twee aannames:
- Het is het effect van uitgestelde zorg. Maar waarom is er dan een golfbeweging die gelijk oploopt met de vaccinaties? Bij uitgestelde zorg zou je een geleidelijk verloop verwachten.
- Verborgen corona. Daarvan zou je ook verwachten dat er een seizoenseffect zou zijn. In de winter meer dan in de zomer, maar oversterfte begint al in september, nog voor het griepseizoen.
De enige voor de hand liggende oorzaak mag nog steeds niet onderzocht worden en dat voelt niet goed aan!
Wat gaat het CBS doen?
Je zou verwachten dat het CBS de prognoses blijft berekenen op de wijze waarop ze dat de afgelopen corona-jaren hebben gedaan. Maar niets is minder waar. Nu het RIVM de verslaglegging op haar eigen wijze gaat verzorgen, ziet het CBS zich kennelijk genoodzaakt hier aansluiting bij te zoeken.
CBS stapt over op de natte vinger
In 2023 was de CBS-verwachting voor jaarsterfte in 2024 nog 157.850 (wij kwamen zelf op 159.663). Volgens een Tweet van Ruben van Gaalen zijn deze verwachtingen nu ook bijgesteld. Dit is de tabel met hun nieuwe verwachtingen:
Direct valt natuurlijk op dat de oorspronkelijke verwachting al 3000 naar boven is bijgesteld (van 157.850 naar 160.700) en nu nogmaals verhoogd tot 169.500. Een stijging van bijna 12.000 en dat is gelijk aan de oversterfte in 2022. Ook het CBS is dus aan het witwassen, met als enige argumentatie: “C19 is ingeburgerd en aanhoudend” en “Herstel is zichtbaar maar langzamer dan verwacht”. Een weinig wetenschappelijke onderbouwing van empirische aanpassingen van de verwachtingen.
Conclusies
Door gebruik te maken van het RIVM-concept voor het sterfte profiel door het jaar heen en ons eigen model voor de prognose van de jaarsterfte, hebben we een robuust model verkregen voor het signaleren en kwantificeren van oversterfte. Het feit dat de betrouwbare cijfers voor sterfte steeds verder in het verleden liggen, is een punt van zorg. Zodra sterfte weer genormaliseerd lijkt, kunnen we weer betrouwbaardere prognoses afgeven. Het gebruiken van de actuele cijfers als tijdelijke vervanging is ongewenst en geeft een verkeerd signaal af.